Wojna Zimowa (1939-1940)

Wojna zimowa (wojna radziecko-fińska 1939-1940, fiń. talvisota, ros. Зимняя война) – konflikt zbrojny pomiędzy ZSRR a Finlandią, toczący się w okresie od 30 listopada 1939 do 13 marca 1940 roku (104 dni).

Agresja ZSRR i metody prowadzenia wojny przez Armię Czerwoną (bombardowanie miast i innych obiektów cywilnych przez lotnictwo sowieckie) spotkały się z międzynarodowym potępieniem, w konsekwencji ZSRR został 14 grudnia 1939 wykluczony z Ligi Narodów. Finlandia, pomimo utraty części terytorium, zdołała jednak obronić swoją niezależność. Wojna zimowa odsłoniła wszystkie słabe punkty Armii Czerwonej, która poniosła bardzo wysokie straty.

Geneza konfliktu

Wojna zimowa była konsekwencją dążenia ZSRR do wykonania klauzul tajnego protokołu do paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 sierpnia 1939, w którym III Rzesza uznała za strefę wpływów ZSRR terytorium państw bałtyckich, Finlandii i połowę terytorium Polski i jednoczesnej odmowy Finlandii podporządkowania się sformułowanym ultymatywne żądaniom ZSRR, naruszającym integralność terytorialną i zagrażających suwerenności i neutralności Finlandii.

Od 1809 do 1917 r. Finlandia była częścią Imperium Rosyjskiego jako Wielkie Księstwo Finlandii. Po I wojnie światowej w konsekwencji traktatu granicznego pomiędzy Finlandią a RFSRR granica fińsko-radziecka przebiegała zgodnie z tradycyjną (od 1812) wschodnią granicą Wielkiego Księstwa Finlandii i obejmowała wyłącznie fińskie tereny etniczne. Znajdowała się 32 km od granic Leningradu, który był bardzo ważnym ośrodkiem ZSRR ze względu na przemysł i potencjał ludnościowy. Finlandia po stłumieniu rewolucji komunistycznej na swoim terytorium nie uczestniczyła w wojnie domowej w Rosji, ani nie zgodziła się na wykorzystanie swego terytorium przez siły białych przeciw bolszewikom, co wobec jej strategicznego położenia mogłoby wywrzeć decydujący wpływ na losy wojny domowej. W okresie międzywojennym Finlandia była krajem neutralnym, związanym politycznie z Grupą Państw Nordyckich – tj. Szwecją, Norwegią, Danią – neutralnymi krajami skandynawskimi.

Dla motywów działania władz ZSRR kluczowy wydaje się fakt, że Finlandia i państwa bałtyckie były częścią Rosji przez więcej niż cztery pokolenia i dla działaczy partii bolszewickiej naturalne było traktowanie tych krajów jako części Rosji lub w najlepszym wypadku jako jej „zależnych prowincji”. Fakt, że państwa te, podobnie jak Polska, uzyskały niepodległość po I wojnie światowej, był traktowany przez ZSRR jako wymuszona rezygnacja z części „naturalnego” terytorium Rosji. Natomiast powrót do granic Imperium Rosyjskiego był dla przywódców sowieckich doby stalinizmu tylko kwestią czasu i uzyskania przez ZSRR rozstrzygającej przewagi militarnej w regionie.

Silne więzy pomiędzy Finlandią a Niemcami zostały zapoczątkowane pomocą niemiecką w czasie wojny domowej przeciw komunistom (Niemcy szkolili m.in. strzelców fińskich, także regularne wojska niemieckie odegrały dużą rolę w fińskiej wojnie domowej). Tylko porażka Niemiec w wojnie zapobiegła utworzeniu zależnej od nich monarchii z Fryderykiem Karolem Heskim jako królem Finlandii. Po zakończeniu I wojny światowej związki niemiecko-fińskie były w dalszym ciągu bliskie. Wobec jednoznacznych postanowień paktu Ribbentrop-Mołotow była to jednak jesienią 1939 kwestia bez znaczenia politycznego.

Finlandia wielokrotnie otrzymywała od połowy lat trzydziestych XX w. sowieckie propozycje współpracy wojskowej i „mniejszych” korekt linii granicznej. Główna obawa ZSRR wiązała się z możliwością uderzenia Niemiec z terytorium Finlandii i państw bałtyckich na Leningrad. Wobec zdecydowanej przewagi sowieckiej Floty Bałtyckiej nad Kriegsmarine na Bałtyku (zwłaszcza w rejonie Zatoki Fińskiej) był to jedynie argument dyplomatyczny i propagandowy. Finlandia uznawała propozycje ZSRR za nie do przyjęcia, w szczególności były one sprzeczne z deklarowaną przez rząd tego kraju neutralnością i dążyły do cesji terenów już ufortyfikowanych, które miały chronić przed agresją ze wschodu.

Finlandia była krajem demokratycznym, w którym przez wiele lat rząd formowała (lub w nim współuczestniczyła) Socjaldemokratyczna Partia Finlandii ze swym przywódcą (premierem 1926-1927) Väinö Tannerem.

W 1932 r. ZSRR podpisał pakt o nieagresji z Finlandią (równolegle do analogicznego układu z Polską). W 1934 r. na mocy porozumienia przedłużono go na 10 lat. Oba układy zostały jednostronnie zerwane przez ZSRR jesienią 1939. W kwietniu 1938 rząd ZSRR rozpoczął negocjacje dyplomatyczne z rządem fińskim, mające na celu związanie Finów paktem obronnym przeciwko Niemcom. Wobec faktu, że elementem propozycji sowieckiej była cesja przez Finlandię ufortyfikowanego terytorium na Przesmyku Karelskim i odstąpienie od jej neutralności dalsze rozmowy były bezprzedmiotowe.

Po symbolicznym zakończeniu wielkiej czystki poprzez XVIII Zjazd WKP(b) w marcu 1939 (co Stalin uważał za niezbędną konsolidację zaplecza rewolucji) ZSRR rozpoczął epokę aktywnej polityki zagranicznej i zagranicznej ekspansji poprzez tzw. marsze wyzwoleńcze – tj. z użyciem sił Armii Czerwonej. 19 sierpnia 1939 Biuro Polityczne WKP(b) podjęło decyzję o zawarciu układu z III Rzeszą, sformalizowaną 23 sierpnia 1939 i umożliwiającą Niemcom izolację Polski i rozpoczęcie wojny. Pokonanie militarne Polski było warunkiem wstępnym ekspansji terytorialnej ZSRR wobec pozostałych krajów regionu. Między III Rzeszą a ZSRR 23 sierpnia 1939 podpisany został tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow. Tajny protokół do paktu zawierał postanowienia o podziale Europy Środkowej pomiędzy dwóch jego sygnatariuszy. Finlandia, która znalazła się w strefie wpływów przeznaczonej dla ZSRR nie zamierzała się z tym pogodzić.

Po niemieckiej i sowieckiej agresji na Polskę, w zawartym w Moskwie 28 września 1939 r. pakcie o granicach i przyjaźni III Rzesza i ZSRR dokonały wytyczenia granicy na terytorium Rzeczypospolitej i ostatecznego podziału stref wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej. Bezzwłocznie po podpisaniu paktu ZSRR zwrócił się do Litwy, Łotwy i Estonii z żądaniem zawarcia umów przewidujących wprowadzenie Armii Czerwonej na terytorium trzech państw bałtyckich i utworzenie na ich terytorium sowieckich baz wojskowych. Wobec przytłaczającej przewagi Armii Czerwonej kraje bałtyckie przyjęły ultymatywne warunki ZSRR, zawierając na przełomie września i października 1939 żądane układy. Analogiczne żądania zostały wysunięte przez rząd ZSRR wobec Finlandii.

12 października 1939 ZSRR wystąpił z ostatecznym żądaniem przesunięcia granicy fińsko-radzieckiej o 25 km na północny zachód od istniejącej linii granicznej – czyli cesji przez Finlandię swego terytorium wraz z fortyfikacjami Linii Mannerheima. Żądano także wydzierżawienia półwyspu Hanko dla ZSRR na 30 lat w celu utworzenia tam bazy dla marynarki sowieckiej. W zamian „zaoferowano” dwa razy większy obszar Karelii (słabo rozwiniętej i zaludnionej tajgi). ZSRR żądał również demontażu fortyfikacji Linii Mannerheima.

Rząd fiński, w przeciwieństwie do rządów krajów bałtyckich odmówił spełnienia sowieckiego ultimatum. 26 listopada artyleria Armii Czerwonej ostrzelała Mainilę – wioskę na terytorium ZSRR, następnie rząd sowiecki ogłosił, że to artyleria fińska dokonała tego wrogiego aktu, w wyniku czego życie straciło wielu żołnierzy radzieckich. ZSRR domagał się od Finów przeprosin za incydent i odsunięcia oddziałów wojskowych od granicy 20-25 km na zachód (czyli opuszczenia fortyfikacji). Finowie zaprzeczyli, jakoby ponosili jakąkolwiek odpowiedzialność za wydarzenia w Mainili (już wcześniej wycofano z tego rejonu artylerię, aby zapobiec tego typu incydentom) i całkowicie odrzucili żądania. Odmowa została potraktowana przez Stalina jako pretekst do wypowiedzenia paktu o nieagresji z Finlandią. Jest prawdopodobne, że Stalin posiadał jedynie informacje jednostronnie przedstawiane przez nielegalnie wtedy działającą fińską partię komunistyczną, które były układane tak, aby zachować „polityczną poprawność”, lub też nieprecyzyjne (lub zlekceważone) zostały doniesienia cywilnego i wojskowego wywiadu ZSRR (INO NKWD i Razwiedupra), osłabionych czystkami lat 1937-39. Gdy podczas trwania wojny wyszło na jaw, że Finlandia potrafi się skutecznie przeciwstawić Armii Czerwonej przez trzy miesiące, Stalin uświadomił sobie – po fakcie – jak zaniżona była jego ocena możliwości obronnych Finlandii.